Sibel Ünal
Çiya Andok’un birinci romanı ‘Hieros Gamos’, Öteki Yayınları tarafından yayımlandı. Andok’un ‘yurtsever gençliğe’ ithaf ettiği romanı, bir devrin devrimci-yurtsever gençliğini merkezine alıyor.
Eylül 2020’de ‘Döner Kesinlikle Kuşlar’ adlı bir şiir kitabı çıkaran Çiya Andok’la ‘Hieros Gamos’u konuştuk.
Çiya Andok ‘Döner Kesinlikle Kuşlar’ isimli şiir kitabınızla tanınıyorsunuz. Şiirden romana geçişinizin öykünüzü anlatır mısınız?
Şiir kadim bir anlatı biçimidir. Kelam evvel şiirle vardı dersek sanırım yanlış bir şey söylemiş olmayız. Ben de başlangıçta kendimi şiirle söz ettim lakin hikâyelerim öznelliğimi aştıkça şiire sığmaz oldum. Bu da beni diğer anlatılara sürükledi. ‘Hieros Gamos’, şiire sığmayacak kadar kapsamlı bir anlatıyı gerektiriyordu. Roman yazmaya beni bu sürükledi diyebilirim. Öykü kendi anlatısını getirip önüme koydu. Böylelikle şiirden romana geçmiş oldum.
“Sanat, mevte direnen tek şeydir” der Malraux. Sizin sanat yaratım sürecinizle örtüşüyor mu bu belirleme? Direniş midir ‘Hieros Gamos’?
Tarihin bilinen en eski yazılı edebi metni, Gılgamış’ın ölümsüzlük otunu arama destanıdır. Ölümsüzlük otuyla ölümsüzlük sağlanılmaz ancak edebi metin bu arayışı ölümsüz kılar. Sanat vakte direnebilen, vaktin öldüremediği bir etkinliktir. Ben de ‘Hieros Gamos’la yurtsever gençliğin bir periyot ömrü biçimleyerek oluşturmak istediği hafızayı gelecek çağlara taşımak istedim.
Bu manada ele aldığımızda, evet yaptığım şey direniştir. Hatta çok daha kapsamlı, çok daha derin bir direniştir. Kelamla ördüğüm bu aksiyon biçimi yaşananları gelecek vakte yazdı böylelikle. Onlardan bize kalanlar, bizden sonraki kuşaklara aktarılacak bu vesileyle. Hedefledikleri de buydu. Umarım anılarına denk bir eser olmuştur. Malraux söylediğine tekrar dönecek olursak, vefat fakat sanatsal direnişle anlaşılabilir. İnsan çabası lakin sanatla kendi çağını aşıp gelecek çağlarda var olabilir.
Gelecek aslında hayali anlatıların bir dizaynıdır. Her halkın bir türeyiş destanının olması bu tasarıyı gerçekleştirme isteğinden kaynaklanır. Şu da var ki; kendini sanatla var etmeyen bir halk ya da hareket belirli bir vakit aralığının eseri olmanın ötesine geçemez. Kadim halklar birebir vakitte kadim anlatılara sahiptirler.
Kutsal birleşme ya da kutsal evlilik manasına geliyor sanırım ‘Hieros Gamos’. Kitabın ismiyle içeriği ortasında nasıl bir özdeşlik var?
‘Hieros Gamos’, ana tanrıçanın döngüsel dünyasının anlatısıdır. Mitolojik aklın izahıdır bir manada. Kendi doğurduğu erkekle birleşmesi ve erkeğin mevt döngüsü… Kitabın alt metin okuması bu döngüsel akıl üzerinden yürümektedir. Her şey döngüyle tabidir. Rızgar ve Hasret’in aşkı da bir manada başladığı yere dönerek bu döngüye girer. Zira tabiattaki işleyiş böyledir. Bu manada bakıldığında kitabın ismi tıpkı vakitte kitabın ideolojisinin özüdür.
‘ELİNDEKİNİ KAYBETMEYİ GÖZE ALAMAYANLAR DEVRİMCİ OLAMAZ’
Hieros Gamos, Çiya Andok, 464 syf., Öteki Yayınevi, 2023.
Romanın girişinde Rızgar karakterinin bir ‘uyanış’ı kelam konusu. Bu uyanıştan sonra taşınma kararı alıyor ve sonrasında hayatının istikameti değişiyor. Roman bir tarafıyla de seçme işi olduğuna nazaran, müellif olarak bu türlü bir girişi seçmenizdeki neden nedir?
İnsan tabiatında derin bir muhafazakarlık vardır. Toplumda sıra dışı beşerler lakin bu muhafazakarlığı aşabilirler. Devrimciler de böyledir. Elindekini kaybetmeyi göze alamayanlar devrimci olamazlar esasen. Bundan dolayıdır ki Rızgar sahip olduğu her şeyi yakmakla başlar işe. Bu radikal kaybedişle lakin yine uyanır ve taşınmaya karar verir. Buradaki gaye, geçmişle artık yol alınamayacağını göstermektir. Bu yol ayrımı, bir bayanın kulağına fısıldamasıyla başlar. Dönüşüm dişil dünyaya doğrudur. Yeniye uyanış doğuş için olmazsa olmazdır. Ben de bundan hareketle kaosa uyandırdım Rızgar’ı.
Kitabınızın isminden hareketle ana temanın aşk olduğu söylenebilir mi? Şayet o denli ise Rızgar’ın azap gördüğü travmatik sahneleri bu aşk temasının neresine koyabiliriz?
Dikkatli okunduğunda, beşere dair aşkın birçok tarifiyle karşılaşacaktır okur. Rızgar ile Hasret ortasında yaşanan aşk, iki bireyin aşkı olduğu kadar, bunu aşan iki coğrafyanın yani Dersim ile Amed’in de aşkıdır. Birebir vakitte Rızgar’ın inandığı davasına duyduğu aşktır da. Ana tema adanmışlıktır; insanın kendini adadığı şeyde erimesi, kendinden vazgeçmesi kaybolmasıdır.
Evet, Rızgar bütün o azapları aşk uğruna çekiyor ve bütün o azaplara de yaşadığı aşktan ötürü direnebiliyor. O aşk ki onu azaplara karşı dirençli kılıyor. Aşkı bir meczupluk halidir, mantığın hudutlarına hapsedilmeyen bir şeydir. Tahminen de tanımsızlıktır. Ya da herkeste diğer bir halde beden bulan bir tariftir. Burada iki insanın aşkı, bir ülke aşkı, bir fikre duyulan aşk, bir dava aşkı var. Yani birçok aşk hali var diyebilirim.
‘KADINLIK, KÜRTLÜK, KOMÜNİSTLİK KİMLİKLERİNİN ELİNDEN ALINMASININ ÖZEL BİR VURGUSU…’
Yeter karakteri canlı, merak uyandıran fakat bir yanıyla da trajik bir hikaye. Yeter’in ‘k’ harfini kullanmamasının nedeni şive mi yoksa özel bir sebepten ötürü mı?
Yeter sevdiğim bir karakter. Sanırım bütün okurların en çok sevdiği karakter. Geri dönüş yapan bir okurum, “Sayfa ağırlaştığında Kâfi gelse de biraz ortalığı karıştırsa derdim” dedi. Bu açıdan romanın hoş bir soluğudur Kâfi.
Sizin sorunuza gelince, Yeter’in ‘k’ harfini kullanmamasının çok derin bir nedeni var. Yeter’in üç kimliğinin elinden alındığını vurgulamak için k’sız konuşturdum. Kadınlık, Kürtlük, komünistlik kimliklerinin elinden alınmasının özel bir vurgusudur k’sız konuşma. Bir kimliksizliğin lisana vurmasıdır.
Kitabınızın dikkat çeken bir yanı da kente yönelik eleştiriniz. Çağdaş, parlak, albenili çekirdeğiyle kent merkezi ve onun etrafını saran daha sönük, fakir, kirli, kaosun olduğu ‘kenar’ mahalleler… Bu hususa değinebilir misiniz?
Bu kitap modernizm tenkididir bir tarafıyla, tıpkı vakitte demokratik moderniteye de bir vurgudur. Kent, ışıltılı ve yüksek mimarisiyle eril uygarlığın hegemonik yüzüdür. Aldatıcı ışıltısı ve cazibesi, hükmedici, baskıcı ve hiyerarşik istikametinin örter. Bu eril uygarlık, dişil dünyanın sömürüsü ve gaspıyla beslenir. Işıltının altında ötekinin kırımı vardır.
‘Hieros Gamos’, dişil dünyaya dair ayıplanan, yasaklanan, günah sayılan ne varsa onu görünür kılmayı maksatlar. Buradaki estetiği açığa çıkarmayı gayeler. Dişil prensibi merkezine alır böylelikle. Tekrarlarsak, ötekinin lisanı ve romanıdır. Kentin kenar semtlerine sürgün ve mahkûm edilmiş kalabalıkların izidir. Bunun içindir ki Rızgar, eril uygarlığın temsilcisi olan baba yasasının gökdelenlerinden rahatsızdır. O, dişil dünyanın sözcüsü olan ana yasasının kenar semtlerinde kendini buluyor.
Modernizm aklın eseridir ve insani kıymete kördür. İnsanın amorfluğuna tahammül etmez. Aklın kurallarında her şeyi bir ölçüye nazaran var eder. Her şey berraktır. Amorfluğun estetiği açısından kenar semt vurgusu kıymetlidir. Eril uygarlığın inkar ettiği, dışladığı; endişe ve günahla etiketlediği yerdir kenar semt. Tıpkı vakitte orası tarih boyunca ana kültürün sürgün yeri olmuştur. Bu türlü bakıldığında kent ve kenar semt, dişil ve eril prensiplerinin zıtlığının tenkididir.
Hikayenizin yeri İstanbul. Okuru, Beyoğlu’nda gezdiriyor vapurlara bindiriyor, Adalara götürüyorsunuz. Bütün bu yerlerde okura eşlik eden mavi kelebekleri görüyoruz. Mavi kelebeklerin hoşluk, narinlik, memnunluk üzere çağrışımlar yaptığını da biliyoruz. Kelebeklerin sizdeki karşılığının bu olmadığını da. Okurlarınıza bu sembolden bahsedebilir misiniz?
Mavi kelebeklerin gölgesinin düştüğü her yerde vefat var. Kanatlarının altında mevti taşıyorlar. Kıssasını romanda anlattım. Vurgulamak isteğim şey İstanbul’un her yerinde soluksuz kalmış bir mevtin gözlerimizin önünde yaşandığıdır. Baktığımız her yerde, adımladığımız her kaldırımda bir ağıdın olduğudur. Mavi kelebekler toplu katliamların gizlendiği yerlerde uçuşurlar. Mesela balkanlarda, orta doğuda. Yalnızca İstanbul kentinde değil her birimizin içindeki vefata de vurgu yapmak istedim.
“Seni kutsal tanrıça ismine bu kutsal kanla kutsuyorum. Tabiat ana ismine kutsuyorum, deyip regl kanını yüzüme sürdü. Rahmeti rahmetin olsun. Halka olun, döngü başlıyor… ‘’ Diyonizos şenliklerinin anlatıldığı bu kısımda sanırım dişil prensibe atıfta bulunuyorsunuz. Biraz açabilir misiniz bu temayı?
Eril uygarlık bir akıl uygarlığıdır. Bunun içindir ki Zeus Atena’yı kendi baldırından doğurur. Yani ana rahminin inkarıdır bu uygarlık. Tıpkı vakitte vücudun de. Diyonizos ise vücudun, tabiatın, aşkın, müziğin temsilcisidir. Özcesi aklın biçimini almamış olanın. Bu daha çok mitolojik akla tekabül eder. Şimdi tabiatla karşıtlaşmamış beşere. Ve bu kültür ana tanrıça kültürü diye tanımlanır. Yani dişil prensip…
Sokağa girişteki fotoğraflar bu simyosferin izleridir. Hasret ile Rızgar’ın babalarından bahsedilmemesi de bu prensibin sonucudur. Zira neolitik öncesi dişil uygarlıkta baba kavramı yoktur. Anne ve dayı kavramı vardır ve burada da dişil prensip gereği bu kavramlar temel alındı.
Sonuç olarak, ‘Hieros Gamos’ eril uygarlığın eleştirisi ve dişil prensip estetiğinin vurgusudur diyebilir miyiz?
Evet, söylediğiniz tam da söylemek istediğimin özetidir diyebilirim.