‘‘Haftaya büyük bir olay olmazsa pronatal siyasetlerden vazgeçilen 1960 sonrasında buluşmak üzere. Yeterli pazarlar.’’
Geçen haftayı bu türlü bitirmiştim. ‘‘Bir olay’’ derken yanıldım. Geçtiğimiz hafta dünyada ve ülkede olanlarla rastgele bir Kuzey Avrupa ülkesi rahat bir yıl yaşar. Gündemi esasen takip eden ve burada nefes almak isteyen okuruma haksızlık etmek istemem lakin bu haftada görmezden gelinecek üzere değildi. Dünyada ferdî ve toplumsal özgürlük, eşitlik taleplerinin arttığı, savaş terslerinin sesinin duyulduğu, toplumsal cinsiyet eşitliğinin konuşulduğu 1968’ler ve bu esen rüzgârın Türkiye’de sıhhat siyasetleri üzerinden cinsellik ve üreme siyasetlerine nasıl tesir ettiğine bakmaya devam edeceğim.
Ama evvel nasıl delirmediğimizi ya da meczupluğu bile nasıl içimize attığımızı anlamak için haftayı kendi bakışımla özetlemek isterim. Geçtiğimiz pazar günü vekiller, benzerine az rastlanır bir çalışma aşkıyla sokak hayvanları sıkıntısının nasıl tahlile kavuşturulacağı değil, nasıl öldürüleceğine ait maddeyi, hiçbir bilimsel gerçeği gözetmeden, yalnızca kendi muhataplarını dinleyerek, halkın meclisini halka yasaklayıp, ondan çekinerek, 49 oy farkla TBMM genel şurasından geçirdi. AKP’li vekiller tatil öncesine sıkıştırılan bu katliam yasası sonrası muvaffakiyet saydıkları oylamayı ölümsüzleştirmek isteyerek hatıra fotoğrafı çektirdiler. Anı fotoğrafında MHP’li vekiller yoktu lakin onların dayanağı olmadan bu yasa onaylanamayacağı için gölgeleri fotoğrafa yansıdı. AKP’li vekiller daha evvel de misal bir fotoğrafı ‘Ensar Vakfı’ soruşturmasında, çocukların uğradığı istismarların araştırılmaması için oy kullanırken, kahkahalar eşliğinde vermişlerdi. Bu ortada binlerce köpeğin öldürülmesindeki en değerli kutuplaşma çocuklara saldırdığı içindi değil miydi? Pekala ya çocuk tecavüzcüleri? Sorum bu kadar. Her anlayışın kutlanacak pahaları farklı demek ki. Bu fotoğraf problemi beni daha da eskilere götürdü ve yüzler değişse de anlayışın değişmezliğini hatırlattı. Tarih 24 Nisan 1972, TBMM’de Deniz Gezmiş, Hüseyin İnan ve Yusuf Aslan’ın idam kararı oylarken elleri havada, gülerek poz veren siyasetçiler düştü aklıma. İdamı tuhaf bir sevinçle onaylayanlardan biri de Demirel’di mesela ve bu ülkenin 9. Cumhurbaşkanı olma vazifesiyle onurlandırıldı. İşte ortadan 52 yıl geçse de tarihe bıraktığınız izler peşinizi bırakmıyor.
On yıldır komada olan oyuncu, sunucu Kenan Işık pazartesi günü vefat etti. Bir periyot Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü, İstanbul Kent Tiyatroları Genel Sanat Direktörlüğü de yapan Işık, Muhsin Ertuğrul Sahnesi’nden uğurlanırken öteki bir vefat haberi geldi. Genco Erkal. Varlığıyla dünyaya kıymet katan, Türk tiyatrosunun, politik tiyatronun direnişçisi, büyük usta şiirinin dizelerinde kanatlandı gitti ortamızdan. Ona küçücük bir satırla veda etmek asla yetmeyeceği için öteki bir yazımın tamamını ayırmak istiyorum. Gerisinden mendil sallamamızı istemese de vedalar kendi bildiğimizce edildi.
İsrail, Filistin’e akın seviyesini sivil halktan, kilit isimlere yönlendirerek hudutlar ötesi suikastlara girişti. Savaş çığırtkanı, binlerce sivili öldüren İsrail, büyük ağabeyleri ABD tarafından bir sefer daha sırtı sıvazlanarak beğenilen görüldü. Savaş seviciler tarafından kazan tekrar Orta Doğu üzerinden kaynatılıyor. 68 neslinin savaş aksisi şovlarına benzemese de bizde de kahve dükkanlarına, hamburgercilere saldırmak üzere aksiyonlar yapılmaya devam etti. Mescitlerde devletler ortası ticaretin İsrail ile devam ediyor olması cemaat tarafından protesto edildi. Türkiye’de askerlik yapmamak için çürük raporu almış televizyon sunucusu abi ise Filistin’de savaşmak için Cumhurbaşkanı’ndan müsaade isteyerek hepimizi güldürdü.
Cuma günü ulusal yas, sokak hayvanları yasasının resmî gazetede yayımlanması ve çabucak ardından toplumsal medya platformu Instagram’ın erişeme kapatılması ile anafor yaşadık. Instagram, suikast sonucu öldürülen Hamas lideri Haniye için yapılan cenaze ve baş sıhhati paylaşımlarına dünya genelinde erişimi kısıtlayınca ülkemiz de Instagram’a yanıtını bu türlü verdi. Komşuya kızıp konuttaki çocuğuna yasak getirdi. Böylelikle hem kendi tabanına olumlu bir bildiri verdi hem de halka karşın çıkarttığı yasanın birinci uygulama gününde oluşacak reaksiyon ve protestoların sesini kısarak, yüzlerce köpeği gözlerden uzak öldürmek üzere toplamaya başladı. Bu arada komisyon başkanı Kirişçi hızını alamayıp, Hamas önderine üzülmeyen köpek sevgisinden bahsetmesin diye yine elmalarla armutları karıştırdı ancak o kart çocuklar için tarafınızdan açıldığı için diğer kapıya demek geliyor içimden.
Son olarak Paris 2024 Olimpiyat Oyunları’nda atletlerimizin muvaffakiyetler kazanmaları bizi sevindirdi. Eli cebinde atıcımız Yusuf Dikeç dünyada viral oldu. Bayan voleybol kadromuza, ulusal okçularımıza, güreşçilerimize ve tüm branşlardaki atletlerimize tebrikler, muvaffakiyetler.
Bu hafta kaç bayan erkeler tarafından öldürüldü, kaç çocuk personel ve teminatsız çalıştırılan çalışanlar iş cinayetlerinde hayatını kaybetti kısa devir istatistiği elimde yok. Lakin sayının sıfırdan büyük olduğunu söyleyebilirim. Ona, şuna, buna artırımlar, vergiler derken maaş vakitlerine nanik yapılarak bir pazara daha geldik.
Şimdi kelam verdiğim periyoda, 1960 ile 1980 ortası, antenatalist ismi verilen yani nüfus artışını önlemek üzerine siyasetlerin olduğu sürece birlikte bakalım. İsterseniz küçük mola verin ancak geri gelin.
1960 yılında Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kurulur ki bu, devletin her adımını beş yıllık projelerle evvelden planlaması manasına gelir. Nüfus politikaları kapsamında, Sağlık Bakanlığı, 1964 yılında ‘‘Aile Planlaması Teşkilatı’’ nın kurulmasını sağlar. Lisan yavaşça değişir ve nüfus planlaması yerine aile planlaması tarifi tercih edilir. Bu telaffuz değişikliği ile bayanın doğurganlığına devletin diret müdahaleci olmadığı ‘ailelerin istediği vakit, istediği kadar çocuğa sahip olmaları’ üzere demokratik bir yaklaşımdan bahsedilir. 1923 yılında zinhar yasak olan doğum denetim sistemlerinin temini, kullanımı ve yaygınlaştırılması 1965 yılında 557 numaralı Nüfus Planlaması Yasası ile devletin fiyatsız temin etmekle yükümlü olduğu hizmetler kapsamına girer.
Ancak istemli gebelik sonlandırmaları hala yasaktır ve yalnızca tıbbi mecburilik durumlarında yapılmasına onay verilir. Kalıcı gebelikten korunma formülü olan bayanların tüplerin bağlanması süreci de tıbbi kurala bağlanır. Beşer yıllık kalkınma planlarının üçüncüsünde aile planlaması hizmetleri, ana-çocuk sıhhatini bütünleyen bir sıhhat hizmeti haline getirilir. 1973 yılındaki planlamada ‘‘doğum oranlarının Türkiye ortalamasını aştığı bölgelerde özel programlar uygulanması’’ hususunu eklenir, böylelikle gözden uzak olabilecek bölgelerdeki aktiflik alanı genişletilir. Devlet bunları planlarken gerekli sayıda sağlık ocakları, ana-çocuk sıhhati merkezleri, köy istasyonları kurmayı ihmal etmez. Bu işin yalnızca binayla olmayacağını, içinde çalışacak sağlıkçıların eğitilmesi gerektiğini düşünerek, ebelik ve sıhhat okulları, kolejler açar. Bugünün bakış açısıyla hiçbir canlıya bedel vermeyen, kâfi alt yapıları kurmadan yalnızca kanunlar ya da yönetmeliklerle günü popülist bir yaklaşımla kurtarmaya çalışan, kendi seçmenine sempatik görünüp toplumun tamamını asla dikkate almayan, binaların hayat kurtardığını sanıp eğitime adeta düşman olan anlayıştan ne kadar farklı bir devlet anlayışı varmış tarihin yakın geçmişine bakarak görmüş olduk.
Neyse tekrar dünyayı saran özgürlük rüzgarlarının estiği 1960’lara dönelim. Lakin Türkiye’deyiz ve sıhhat siyasetleri içinde üreme pratiğine bakıyoruz. Nüfus Planlamasının isminin geçtiği Genel Müdürlük 1965 yılında kurulur. Birebir yıl Ana-Çocuk Sağlığı Müdürlüğü de hizmete başlar. Ayrıyeten toplum sıhhatini ilgilendiren cinsel yolla bulaşan hastalıklar için Deri ve Tenasül hastalıkları dispanserleri yaygınlaşır. Toplum sıhhatini ilgilendiren bu hastalıklar kayıt altına alınır.
1963 yılında doğurganlık çağındaki, evli bayanların doğum denetim tekniklerinden rastgele birini kullanma oranı %22 iken 1978’e gelindiğinde bu oran %44,1’e yükselir. Lakin burada ayrıntılara baktığımızda aslına en başarısız gebeliği önleyici yol olan, klâsik ismi altındaki geri çekme prosedürü 1963’te %10,4 iken, 1978 yılında %19,4’tür. En az sevilen usul ise kondom kullanmaktır. Yani erkekler korunmanın sorumluluğunu bayana bırakırken, bilimsel/modern olan sistemler de hala pek de kabul görüp, uygulanmaz. Tekrar de rastgele bir çağdaş korunma yollarından haberdar olma oranı 1978 yılında %86,2’dir. Bu oranı devletin isterse halkına bilgiyi nasıl ulaştırabildiğinin delili olarak okumak isterim. Bir de çalışmalar daima ‘evli’ bayanlar üzerinden ve içinde ‘aile kurumu’nun geçtiği başlıklarla düzenleniyor. Bu da tekrar devrin ve devletin bayan için çocuk sahibi olma çerçevesini çizdiği hudutların itirafı üzeredir.
Geçen haftayı doğurganlık süratiyle kapatmıştık ve hedeflenen artışa gelinmiş, 1950’lerde bayanın ortalama doğurganlık suratı 6,8’e ulaşmıştı. Antenatalist uygulamaların sonucunda 1975’lere gelindiğinde ise sayı 4,6’ya geriler. Korunma usullerinin yaygınlaştırılmasına karşın %38 oranında bayan istemedikleri halde hamile kalmaya devam eder. Ve yasak olmasına karşın her yıl binlerce bayan isteyerek çocuk düşürmeye devam eder.
2827 sayılı nüfus planlaması hakkındaki kanun 1983 yılında yürürlüğe girdiğinde, rahim tahliyesi ve sterilizasyon hizmetlerinin yürütülmesi ve denetlenmesine ait tüzük ve nüfus planlaması hizmetlerini yürütme yönetmeliği ile 10. Haftaya kadar olan gebeliklerde kürtaj yasağı ortadan kaldırılır. Bu yasa hala yürürlükte. Böylelikle kürtajın devlet kontrolüne alınması sağlanarak, resmi sıhhat kuruluşlarında misyonlu sıhhat çalışanınca uygulanması sağlanır. Bayanların bu hizmete fahiş fiyatlarla ve sıhhatsiz ortamlarda ulaşmasının önüne geçilmiş olunur. Fakat bu talebi karşılayacak sayıda kurumun olmaması ise mevzu hakkında yaşanan problemlerden birincisidir.
1980’den günümüze neler oldu ve günümüzde uygulamalar fiilen nasıl gerçekleşiyor öbür bir haftaya bırakıyorum. Elbette ki dünyayı savaşa sürükleyen başkanlar tayfasına akıl ve vicdan dilerken, sivillerin, çocukların ve hayvanların dünyadaki vahşetten uzakta bir yerde memnun yaşamalarını umut ediyorum. Güzel pazarlar.